ប្រាសាទអង្គរវត្ត ជាសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌពិភព និងជាវត្តុអច្ឆរិយល្អបំផុតរបស់ខ្មែរ ដែលជាដែនអាណាចក្រ​អង្គដ៏រុងរឿងបំផុតក្នុងសម័យប្រវត្តិ សាស្ត្រ​ខ្មែរ និងមានទឹកដីធំលានសន្ធឹកគួរឱ្យកោតខ្លាច។ ប្រាសាទអង្គវត្ត ក្រៅពីជារបស់កម្ពុជាហើយ​ ក៏ជាសម្បត្តិរបស់ពិភពលោកទាំងមូលផងដែរ ព្រោះមានភ្ញៀវទេសចរណ៍កុះករចូលមកទស្សនាពីមួយថ្ងៃទៅមួយថ្ងៃឥតមានស្រាកស្រាន្តឡើង។ ក៏ប៉ុន្តែមានមនុស្សជាច្រើន នៅមិន ទាន់បានដឹងពីប្រវត្តិប្រាសាទដ៏ចំណាស់នេះយ៉ាងណានោះទេ និងត្រូវបានកសាងឡើងនៅ គ.ស ប៉ុន្មាន ដោយព្រះមហាក្សត្រអង្គណាខ្លះ? ខាងក្រោមនេះគឺ ជាប្រវត្តិសង្ខេបនៃការកសាង ក៏ជាការកកើតនូវវត្ថុអច្ឆរិយមួយនេះលើទឹកដីខ្មែរ (កម្ពុជា) រហូតដល់សព្វថ្ងៃ៖

ប្រាសាទអង្គរវត្ត ត្រូវបានសាងសង់ នៅដើមសតវត្សរ៍ទី​១២ ដោយព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២ (១១១៣—១១៥០) ដើម្បីឧទ្ទិសថ្វាយព្រះវិស្ណុ ក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនានៅវេលាគ្រានោះ។ ប្រាសាទដ៏ល្អវិចិត្រប្រកប ដោយភាពថ្លៃថ្នូរ និងបង្កប់ដោយអរិយធម៌ វប្បធម៌ចំណាស់របស់ខ្មែរ និងថែមទាំងបង្ហាញនូវសិល្បៈខ្មែរដ៏អស្ចារ្យដល់កំពូលទៅដល់ពិភពលោក។

បើតាមលោក ហ្សក-សឺដែស ប្រាសាទអង្គរវត្ត គឺតំណាងឱ្យពិភព លោក។ ប្រាង្គកណ្តាលតំណាងឱ្យភ្នំព្រះសុមេរុដែលស្ថិតនៅកណ្តាលពិភពលោក។ ប្រាង្គទាំង៥ តំណាងឱ្យកំពូលភ្នំព្រះសុមេរុដែលជាជាយផែនដី​ និងគូទឹកព័ទ្ធជុំវិញប្រាសាទគឺ ជាសមុទ្រដែលព័ទ្ធជុំវិញ។ ប្រាសាទអង្គរវត្តមានឈ្មោះដើមថា “ប្រាសាទបរមវិស្ណុលោក“។ ប៉ុន្តែការវិវត្តនៃឈ្មោះអង្គរវត្តនេះ អាចត្រូវបានគេយកតាមប្រវត្តិសាស្រ្ត។ ស្លាកស្នាមដំបូងគឺ មាននៅសតវត្សរ៍ទី១៦។ ជាការពិតណាស់ប្រាសាទនេះបាន ក្លាយទៅជា កន្លែងពុទ្ធសាសនាដ៏ល្បីល្បាញមួយកន្លែង។ តាមសិលាចារឹកនៅសតវត្សរ៍ទី ១៦ ឈ្មោះនៃប្រាសាទអង្គរវត្តគឺ ព្រះមហានគរឥន្រ្ទប្រត្ថព្រះពិស្ណុលោក (ឥន្រ្ទប្រត្ថ ជាភាសាសំស្រ្កឹត ហើយបានក្លាយទៅជាភាសាបាលី ឥន្ទបត្ត បញ្ជាក់ទៅលើការឆ្លងពីព្រហ្មញ្ញសាសនា ទៅព្រះពុទ្ធសាសនាហីនយាន។ ​ ពាក្យឥន្រ្ទប្រត្ថ មានន័យថា ទីក្រុងរបស់ព្រះឥន្ទ ។ ក្នុងព្រហ្មញ្ញសាសនា គេជឿថាព្រះឥន្ទមានទីកន្លែងនៅលើដី ហើយប្រាសាទអង្គរវត្តនេះឯងជាកន្លែងរបស់ព្រះឥន្ទ។ ពាក្យនេះជាកន្លែងសម្រាប់គោរពបូជា។ ឧទាហរណ៍ដូចជា វត្តទាំងពីរនៅក្នុង ប្រាសាទអង្គរវត្តមានឈ្មោះថា ឥន្ទបត្តបុរីខាងត្បូង និង ឥន្ទបត្តបុរីខាងជើង ។ ការហៅទៅលើឈ្មោះថា ពិស្ណុលោក គឺសម្រាប់រំលឹកទៅដល់ មរណៈនាមរបស់ស្តេច ដែលបានកសាងប្រាសាទនេះ គឺ បរមវិស្ណុលោក រីឯ ស្រីសុធរ ជាការហៅដើម្បីរំលឹកឡើងវិញ ទៅលើឈ្មោះទីក្រុងចាស់នៅអង្គរ ឈ្មោះថា ស្រីយសោធរបុរៈ ) ហើយមួយចំណែកទៀតនៅសតវត្យរ៍ទី ១៧ ហៅថាឥន្ទបត្តម្ភានគរ ស្រីសុធរវពិស្ណុលោក ។ ចំណែកឈ្មោះថា​ “អង្គរវត្ត” គឺជាឈ្មោះសាមញ្ញសម្រាប់កំណត់បូជនីយដ្ឋាននេះ។ ចំពោះប្រជាជនខ្មែរ ពិសេសអ្នករស់នៅខេត្តសៀមរាប ពួកគេច្រើនហៅឈ្មោះរួមមួយគឺ អង្គរតូច។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អ្នកនិពន្ធអឺរ៉ុប ទាំងអស់បានកំណត់ហៅឈ្មោះរួមមួយគឺ​ ប្រាសាទអង្គរវត្ត។

ប្រាសាទអង្គរវត្ត ត្រូវបានបញ្ចូលទៅ​ក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌពិភពលោករបស់អង្គ​ការយូណេស្កូ នៅឆ្នាំ១៩៩២។ ប្រាសាទអង្គរវត្តត្រូវបានរកឃើញឡើងវិញ​ដោយ ធម្មជាតិវិទូបារាំងលោក អង់ហ៊្រី-មូហ៊ត (Henri Mouhot) នៅឆ្នាំ១៨៦០។

ព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២ ជាស្ថាបនិកកសាងប្រាសាទអង្គរវត្ត។ ប្រាសាទ អង្គរវត្ត សណ្ដូកទៅភាគខាងជើង ៥,៥ សហាតិមាត្រ (៣,៤ ម៉ាយ) នៃទីប្រជុំជនសម័យទំនើបសៀមរាប និងទិសខាងត្បូងចម្ងាយខ្លី និងខាងកើតបន្តិចនៃរាជធានីពីមុននេះ ដែលស្ថិតនៅបាពួន។ វាគឺជាតំបន់នៃកម្ពុជាមួយ​ ដែលមានក្រុមរចនាសម្ព័ន្ធសំណង់សំខាន់ៗច្រើន ស្ថិតនៅខាងត្បូងបំផុតនៃស្ថានីយសំខាន់ៗរបស់អង្គរ។

ការរចនាដើមដំបូង និងសំណង់ប្រាសាទបានធ្វើឡើងនៅពាក់កណ្ដាលទីមួយនៃសតវត្សទី១២ កំឡុងរជ្ជកាលព្រះសូរ្យវរ្ម័នទី២ (បានសោយ រាជ្យ១១១៣-រ.១១៥០)។ ឧទ្ទិសដល់ព្រះវិស្ណុ ត្រូវបានសាងឡើងជាប្រាសាទភាវៈតំណាងព្រះមហាក្សត្រនិងទីក្រុងរាជធានី។ មិនថាសិលា ចារឹកការស្ថាបនា រឺក៏អក្សរចារឹកសហសម័យមួយណាដែលបញ្ជាក់អំពីប្រាសាទនេះត្រូវបានគេរកឃើញទេ ឈ្មោះដើមរបស់ប្រាសាទមិនត្រូវបានគេស្គាល់ ប៉ុន្តែវាប្រហែលជាត្រូវបានស្គាល់ថាជា បរមវិស្ណុលោក (ន័យចំ ស្ថានព្រះវិស្ណុដ៏ពិសិដ្ឋ ខ្មែរបុរាណ អះ. សំស្ក្រឹត“) បន្ទាប់ពីទេវៈជាប្រមុខ។ ការដំណើរការហាក់បីដូចបញ្ចប់មួយរយៈពេលខ្លី ក្រោយការសោយទីវង្គតរបស់ព្រះមហាក្សត្រ ដែលបន្សល់ទុកខ្លះនូវការតុបតែងលម្អដោយចម្លាក់លៀនស្រាលៗ មិនទាន់បានបញ្ចប់។ នៅឆ្នាំ១១៧៧ ប្រហែលជា២៧ ឆ្នាំបន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គតរបស់ព្រះសូរ្យវរ្ម័នទី២ អង្គរវត្តត្រូវបានលួចប្លន់បំផ្លិចបំផ្លាញដោយពួកចាម សត្រូវជាប្រពៃណីរបស់ខ្មែរ។ ក្រោយមកទៀត ទីក្រុងអង្គរនេះ ត្រូវបានស្ដារដោយព្រះមហាក្សត្រថ្មីគឺ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ដែលបានស្ថាបនារាជ ធានីថ្មី និងប្រាសាទភាវៈតំណាង (អង្គរធំ និងបាយ័នរៀងៗគ្នា) ពីរបីសហាតិមាត្រទៅទិសខាងជើងនេះ។

នៅចុងសតវត្សទី១៣ ប្រាសាទអង្គរវត្ត បន្តិចម្ដងៗបានប្រែពីការប្រើជាប្រយោជន៍ព្រហ្មញ្ញសាសនា ទៅជាប្រយោជន៍ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ ដែលបន្តមកដល់សម័យបច្ចុប្បន្ននេះ។ អង្គរវត្ត មិនធម្មតាចំណោមប្រាសាទអង្គរនានាក្នុងនោះទេ ទោះបីជាវាគឺជាអ្វីមួយត្រូវបានគេទុកចោលបន្ទាប់ពីសតវត្សទី១៦ ប្រាសាទនេះមិនដែលត្រូវបានគេបោះបង់ចោលទាំងស្រុងឡើយ ការការពាររបស់ប្រាសាទកំពុងឈានមកដល់ ម្យ៉ាងដោយការពិតថាគូទឹករបស់វាក៏បានផ្ដល់ការគាំពារខ្លះពីការដុះស៊ប់ទ្រប់ដោយព្រៃស្បាត។

មានភ្ញៀវទេសចរណ៍ម្នាក់ ក្នុងចំណោមពួកអ្នកទេសចរណ៍លោកខាង លិចទៅកាន់ប្រាសាទនេះគឺ អន់តូន្យូ-ដា-ម៉ាដឹឡេណា សង្ឃជាតិព័រទុយ ហ្គាល់មួយអង្គ ដែលបានទៅលេងនៅឆ្នាំ១៥៨៦ និងបាននិយាយថាវា គឺដូចជាសំណង់មិនធម្មតាដែលមិនអាចពិពណ៌នាវាជាមួយប៊ិចបាន ជាពិសេសដោយហេតុថាវាហាក់ដូចជាគ្មានសំណង់ផ្សេងណាដូចនៅក្នុងពិភពលោក។ វាមានប្រាង្គច្រើននិងការតុបតែង ហើយការធ្វើឱ្យល្អឡើងទាំងអស់ដែលទេពកោសល្យមនុស្សនឹងអាចគិតដល់។ នៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សទី១៩ ប្រាសាទនេះត្រូវបានទៅទស្សនាដោយធម្មជាតិវិទូនិងអ្នករុករកជាតិបារាំង អង់ហ៊្រី-មូហ៊ត ដែលបានផ្សព្វផ្សាយដោយប្រជាជននូវស្ថានីយនេះនៅភាគខាងលិចតាមរយៈសាធារណកម្មនៃកំណត់ការធ្វើដំណើរ នៅក្នុងនេះជាអ្វីដែលលោកបានសរសេរ៖“មួយក្នុងចំណោមប្រាសាទទាំងនេះ ជាគូប្រជែងទៅនឹងរបស់សុឡុម៉ុននិងសាងឡើងដោយមីឆេលអ៊ែងជែលឡូដែលចូលរួមជាកន្លែងកិត្តិយសមួយនៅក្បែរសំណង់ដ៏ស្រស់ស្អាត់បំផុតរបស់យើង។ ប្រាសាទនេះធំជាងរាល់សំណង់ដែលបានបន្សល់ទុកឱ្យពួកយើងដោយក្រិក រឺ រ៉ូម ហើយបង្ហាញអោយឃើញភាពផ្ទុយស្រឡះក្រៀមក្រំទៅសភាវៈនៃអរិយធម៌ ដែលក្នុងនោះប្រទេសជាតិនេះឥឡូវត្រូវបានលិចលង់ទៅហើយ។”

លោកមូហ៊ត ក៏ដូចជាពួកអ្នកទេសចរណ៍លោកខាងលិចដំបូងៗផងដែរ បានគិតថាវាពិបាកនឹងជឿថាខ្មែរអាចសាងសង់ប្រាសាទនេះបានខ្លាំងណាស់។

អង្គរវត្តត្រូវការការស្ដារឡើងវិញ នៅសតវត្សរ៍ទី២០ ជាសំខាន់ការយកដីរុំកោះនិងសារពើរុក្ខជាតិចេញ។ ការងារត្រូវបានអាក់ខានដោយសង្គ្រាមរដ្ឋប្បវេណីនិងការគ្រប់គ្រងប្រទេសដោយខ្មែរក្រហមកំឡុងទសវត្សរ៍១៩៧០ និង ១៩៨០ ប៉ុន្តែការបំផ្លិចបំផ្លាញតិចតួចដោយប្រៀបធៀបត្រូវបានធ្វើកំឡុងសម័យនោះ ក្រៅពីនេះទៅមានពួកចោរ និងការបំផ្លាញនូវរូបចម្លាក់សម័យក្រោយអង្គរភាគច្រើនទៀត។